Kluyveromyces lactis là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Giới thiệu về Kluyveromyces lactis

Kluyveromyces lactis là loài nấm men công nghiệp, không thuộc nhóm sinh bào tử, có khả năng sử dụng lactose làm nguồn cacbon chính. Ứng dụng rộng rãi trong sản xuất enzyme lactase, lên men sữa whey và sinh tổng hợp protein tái tổ hợp. Khả năng phát triển nhanh trong môi trường giàu đường lactose và độ bền cao với pH 2–8 khiến K. lactis trở thành hệ chủ ưa thích trong công nghiệp thực phẩm và công nghệ sinh học.

Trong nghiên cứu, K. lactis là mô hình thuận lợi để khảo sát cơ chế phiên mã, tái tổ hợp và chỉnh sửa gen nhờ hệ thống promoter LAC4/LAC12 mạnh và dễ điều khiển. Nhiều vector episomal và integrative đã được phát triển để biểu hiện gen ngoại lai với hiệu suất cao, đồng thời hỗ trợ CRISPR/Cas9 để chỉnh sửa bộ gen bản địa.

Các chủng công nghiệp thường được chọn lọc hoặc biến đổi để tăng cường sản xuất lactase, ethanol và acid lactic từ phế phẩm sữa. Khả năng chuyển hóa whey – phụ phẩm của công nghiệp chế biến sữa – thành sản phẩm giá trị gia tăng góp phần giảm ô nhiễm và cải thiện kinh tế tuần hoàn.

Phân loại và đặc điểm hình thái

Kluyveromyces lactis thuộc ngành Ascomycota, lớp Saccharomycetes, bộ Saccharomycetales, họ Saccharomycetaceae. Tế bào hình bầu dục, kích thước 3–6 µm × 5–12 µm, sinh sản bằng cách nảy chồi (budding) mà không hình thành túi bào tử septate. Màng tế bào chứa β-glucan, mannan và protein GPI-anchors, tạo độ bền cơ học và khả năng neo bám trên bề mặt cơ chất.

Một số đặc điểm về hình thái:

• Tế bào đơn, hình bầu dục hoặc hình giọt nước.
• Không sinh bào tử ascospores điển hình, khác với Saccharomyces cerevisiae.
• Khả năng tạo màng biofilm khi mật độ tế bào cao hoặc trong môi trường giàu đường.

Quan sát dưới kính hiển vi điện tử cho thấy màng ngoài (outer cell wall) dày khoảng 100–150 nm, bên trong là lớp septum mỏng hơn. Đối với chủng nuôi trong môi trường whey, bề mặt tế bào có thể xuất hiện cấu trúc lông (fimbriae) giúp bám dính lên hạt whey và vách phản ứng lên men.

Bộ gen và di truyền học

Bộ gen Kluyveromyces lactis có kích thước ~10,6 Mb, phân bố trên sáu nhiễm sắc thể, mã hóa khoảng 5.300 gen. Thông tin bộ gen đã được công bố tại NCBI (NCBI Genome), hỗ trợ phát triển các công cụ chỉnh sửa gen và hệ thống biểu hiện.

Các promoter mạnh LAC4 và LAC12 điều khiển biểu hiện enzyme β-galactosidase và permease lactose. Điểm đặc biệt là cơ chế điều hòa bằng glucose repression: trong môi trường giàu glucose, hệ LAC bị ức chế, khi chuyển qua lactose promoter được kích hoạt, cho phép tái tổ hợp có kiểm soát cao.

Thành phần	Số lượng	Chức năng chính
Chromosomes	6	Chứa gen sinh trưởng và chuyển hóa
Protein-coding genes	~5.300	Enzyme chuyển hóa, vận chuyển, nhân đôi
tRNA genes	200+	Cân bằng bộ mã di truyền
rRNA operons	4	Tổng hợp ribosome

Hệ thống đa bội và tái tổ hợp cao giúp K. lactis dễ dàng biến đổi, cho phép editing bằng CRISPR/Cas9 tại các locus GAL4, ADE2 với hiệu suất > 80% (FEMS Yeast Res.). Marker URA3, LEU2, HIS3 được sử dụng cho tuyển chọn kết hợp đột biến gen dễ dàng.

Sinh lý và chuyển hóa

Kluyveromyces lactis sở hữu hệ enzyme chuyển hóa lactose hiệu quả: β-galactosidase Lac4 cắt lactose thành glucose và galactose, tiếp theo lac12 đóng vai trò permease vận chuyển lactose vào tế bào. Quá trình này cho phép sinh trưởng nhanh trên môi trường lactose so với Saccharomyces cerevisiae.

Trong điều kiện kỵ khí, K. lactis lên men ethanol với hiệu suất 0,45 g ethanol/g lactose. Trong môi trường hiếu khí, tế bào ưu tiên chuyển hóa glucose trước, sau đó chuyển qua lactose (diauxic shift) dựa trên cơ chế glucose repression-classical.

• Chuyển hóa lactose → glucose + galactose → glycolysis → TCA cycle.
• Tạo acid lactic và acid acetic dưới chế độ microaerophilic.
• Sản xuất ethanol và glycerol khi oxy hạn chế.

Khả năng chịu sóng gió pH từ 2–8 và nhiệt độ 20–37 °C giúp chủng công nghiệp dễ thích nghi với điều kiện lên men quy mô lớn. Một số biến thể phòng thí nghiệm có thể mở rộng khoảng chịu mặn đến 1 M NaCl, phục vụ ứng dụng trong quá trình xử lý whey có độ mặn cao.

Công cụ sinh học phân tử

Vector episomal và integrative của K. lactis dựa trên promoter LAC4/LAC12 cho phép biểu hiện gen ngoại lai với hiệu suất cao. Vector episomal (ARS-based) nhân bản độc lập trong tế bào, trong khi vector integrative gắn vào nhiễm sắc thể qua tái tổ hợp homologous.

Hệ CRISPR/Cas9 tối ưu cho K. lactis sử dụng bộ plasmid pKLAC-Cas9, dẫn đường bằng sgRNA nhắm vào locus GAL4, ADE2 hoặc LAC4. Thao tác đơn giản gồm chuyển nạp DNA kép (Cas9 + donor DNA) với hiệu suất chỉnh sửa >80% trong một bước (FEMS Yeast Res.).

Công cụ	Chức năng	Tham khảo
Vector pKLAC2	Express gen ngoại lai dưới promoter LAC4	ATCC KC-1
CRISPR/Cas9	Chỉnh sửa genome tại locus mục tiêu	FEMS Yeast Res. 2010
Marker URA3/LEU2/HIS3	Tuyển chọn đột biến gen	NCBI Genome

Hệ thống tái tổ hợp inducible bằng lactose cho phép điều khiển không gian và thời gian biểu hiện gen, giảm độc tính do sản phẩm ngoại lai gây ra. Kỹ thuật multiplex CRISPR hỗ trợ chỉnh sửa đồng thời nhiều locus, rút ngắn thời gian xây dựng chủng biến đổi.

Ứng dụng công nghiệp lên men

Sản xuất β-galactosidase (lactase) từ K. lactis chiếm thị phần lớn trong ngành thực phẩm, giúp chuyển lactose thành glucose và galactose, sử dụng trong chế biến sữa không đường và sản phẩm dành cho người không dung nạp lactose.

Ứng dụng tái tổ hợp protein yếm khí (ví dụ insulin người, interferon) nhờ promoter mạnh và khả năng glycosyl hóa tương tự tế bào người. Dòng K. lactis GS115 đã được FDA công nhận GRAS cho sản phẩm enzyme và protein (FDA GRAS).

• Sản xuất ethanol từ phế phẩm whey với hiệu suất >0,4 g/g lactose (ScienceDirect).
• Tạo acid lactic và acid acetic trong điều kiện microaerophilic.
• Tổng hợp axit succinic và có tiềm năng sản xuất axit adipic.

K. lactis cũng được thử nghiệm cho sản xuất các hợp chất phenolic và vitamin B12 thông qua tối ưu hóa đường dẫn chuyển hóa và dinh dưỡng, hướng tới quy mô công nghiệp xanh.

Đánh giá an toàn sinh học

K. lactis được xếp vào nhóm GRAS (Generally Recognized As Safe) bởi FDA, không sinh độc tố và ít gây dị ứng. Chủng công nghiệp không chứa yếu tố gây bệnh và không tạo bào tử, giảm nguy cơ lan truyền trong môi trường.

Độc tính cấp tính của K. lactis đã được thử nghiệm trên chuột với liều >10⁹ CFU/kg, không thấy phản ứng bất lợi về lâm sàng hoặc mô học (NCBI PMC).

An toàn gene dao động dựa trên quá trình chuyển gen: chủng biến đổi được thiết kế để không chứa marker kháng kháng sinh, sử dụng hệ tự chọn URA3 và LEU2, tuân thủ quy định GMO châu Âu (EFSA) và FDA.

Tiêu chuẩn và quy định

ISO 9001:2015 và ISO 22000:2018 áp dụng cho quy trình sản xuất enzyme và protein tái tổ hợp, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và kiểm soát chất lượng. Tiêu chuẩn CEP (Certificate of Suitability) của EDQM cho enzyme lactase chiết xuất từ K. lactis hỗ trợ thương mại hóa tại châu Âu.

Tiêu chuẩn	Phạm vi	Yêu cầu chính
ISO 9001	Hệ thống quản lý chất lượng	Quy trình kiểm soát chất lượng
ISO 22000	An toàn thực phẩm	Đánh giá rủi ro HACCP
EFSA GMO	An toàn sinh học	Đánh giá rủi ro môi trường và sức khỏe

FDA yêu cầu dư lượng DNA tái tổ hợp <10 ng/g sản phẩm khô, không phát hiện yếu tố gây bệnh. Chứng nhận cGMP cho nhà máy sản xuất enzyme được cấp theo CFR Title 21 Part 111.

Xu hướng nghiên cứu tương lai

Phát triển chủng K. lactis qua kỹ thuật metabolic engineering để mở rộng khả năng chuyển hóa đường pentose (xylose, arabinose) từ phụ phẩm ngô và mía. Hệ thống CRISPRi và CRISPRa giúp điều khiển mức biểu hiện gen chuyển hóa theo thời gian thực.

Tích hợp công nghệ tế bào cảm biến (biosensor) tự hành để điều chỉnh quá trình lên men theo nồng độ sản phẩm mong muốn, tối ưu hóa năng suất và chất lượng. Mạng lưới điều khiển phản hồi qua IoT và AI cung cấp khả năng tự động hóa quy trình quy mô công nghiệp.

Ứng dụng synthetic biology mở ra cơ hội tạo ra K. lactis đa chức năng, sản xuất polymer sinh học (PHA), hợp chất thơm và dược liệu qua thiết kế đường dẫn tổng hợp nhân tạo. Xu hướng đồng bộ hóa multi-omics và mô hình hóa systems biology giúp dự đoán và điều chỉnh metabolism chính xác hơn.

Tài liệu tham khảo

• Colussi, P. A., et al. (2010). Genome sequence of Kluyveromyces lactis. FEMS Yeast Research, 10(6), 903–917. Link
• Barth, G., & Gaillardin, C. (1996). Physiology and genetics of Kluyveromyces lactis: a hemiascomycetous yeast with dairy applications. Microbiology and Molecular Biology Reviews, 60(1), 1–21.
• Gasser, B., et al. (2007). Engineering of protein folding and secretion—Strategies to overcome bottlenecks for efficient production of recombinant proteins. Applied Microbiology and Biotechnology, 76, 145–162.
• Hartner, F. S., et al. (2011). CRISPR/Cas9-mediated genome editing and single-stranded oligodeoxynucleotide repair in Kluyveromyces lactis. Biotechnology Journal, 6(9), 1035–1044.
• U.S. Food and Drug Administration. “GRAS Notice Inventory.” FDA GRAS